Найвышэйшая «кропка» Беларусi
Гутарку з М.Гайба вёў Барыс Пракопчык

Апублікавана:
Найвышэйшая кропка Беларусі //Звязда, 2002. - 25.01
ТУТ >>> Арыгінал артыкула ў газеце "ЗВЯЗДА"

Лепшым музейным работнiкам мiнулага года на Гродзеншчыне прызнаны дырэктар Дома-музея Адама Мiцкевiча ў Навагрудку Мiкалай Гайба. Днямi з iм сустрэўся карэспандэнт «Звязды». «Вiзiтная картка». Ураджэнец Навагрудчыны. Першы краязнаўчы артыкул, тады яшчэ студэнта гiстфака БДУ, з’явiўся ў навагрудскай раённай газеце «Новае жыццё» ў 1985 годзе. Артыкулы пра Навагрудчыну дасылаў сюды нават з Чэрвеньскага раёна, дзе тры гады працаваў настаўнiкам. Прысвечаная роднаму гораду дыпломная работа склала аснову яго першай кнiгi «Навагрудак: гiстарычны нарыс». Затым з-пад пяра Мiкалая Гайбы выйшлi кнiгi «Навагрудак: гады i падзеi», «Могiлкi i пахаваннi ў Навагрудку». Падрыхтавана да друку чарговае выданне — «Адам Мiцкевiч i Навагрудчына». Летась у Доме-музеi Адама Мiцкевiча была адкрыта новая экспазiцыя.

За што вайскоўцам, якiя служылi ў Навагрудку, плацiлi паўночныя надбаўкi?

Мы гутарым ва ўтульным цёплым кабiнеце, а на вулiцы поўна снегу i даволi халаднавата.

— Мiкалай Паўлавiч, цi праўда, што калiсьцi вайскоўцам, якiя служылi ў Навагрудку, плацiлi паўночныя надбаўкi? — цiкаўлюся.

— Сапраўды, Навагрудчына па тэмпературнаму рэжыму зiмой нiжэй за сярэднебеларускi ўзровень, i так званыя паўночныя надбаўкi (напэўна, сiмвалiчныя) былi. Але ў большай ступенi iх плацiлi не з-за холаду, а з-за таго, што ў той час гэта была ўсходняя ўскраiна Польшчы, прыгранiчная паласа.

Дарэчы, сярод адметных рысаў Навагрудка i такая — гэта геаграфiчна самы высокi населены пункт Беларусi. Мы ведаем лагойскiя горы, мазырскiя, але па ўзроўню над морам вышэй, чым Навагрудак няма. Напэўна, факт варты таго, каб устанавiць памятны знак.

А ўвогуле ў Беларусi, на жаль, мала пiсалi пра Навагрудак, i пакуль недаследаваных тэм хапае. Спрабую па меры магчымасцi запаўняць гэтыя прабелы. Скажам, кнiга «Могiлкi i пахаваннi ў Навагрудку» — гэта фактычна гiсторыя горада ад Х стагоддзя да нашых дзён праз пахаваных людзей, i тыя падзеi, што прыводзiлi да ўзнiкнення могiлак. Там апiсана 11 розных могiлак i пахаванняў. Адпаведна, у кнiзе ёсць i пра нюансы, звязаныя са з’яўленнем на Навагрудчыне i жыццём тут татар, яўрэяў... Надрукаваны спiс людзей, каго мне ўдалося ўстанавiць па пасадах, — суддзi, адвакаты, урачы... Зроблена i класiфiкацыя помнiкаў. Чаму гэта важна? Таму што, калi я даследаваннi правёў, то па iншых могiлках Беларусi чалавек гляне — ага, медныя крыжы, значыць, гэта сярэдзiна ХIХ стагоддзя. I нават калi на помнiку не захавалася надпiсу, дату можна вызначыць. Напрыклад, стэлы i абелiскi як помнiкi з’явiлiся прыкладна ў 80—90-х гадах ХIХ стагоддзя. А ў пачатку гэтага стагоддзя былi каменныя помнiкi.

Навагрудак знаёмы i незнаёмы... Скажам, нядаўна ў «раёнцы» надрукаваны мой артыкул «Была ў Навагрудку чыгунка». З сарака апытаных жыхароў нашага горада толькi двое адказалi, што, маўляў, нешта грукала там па рэйках, i дым чорны iшоў. А астатнiм шкада, што гэтай вузкакалейкi ўжо няма. А быў жа ў нас яшчэ i аэрапорт, мо, час дойдзе i да яго.

— Настальгiя па страчанаму?

— Ведаеце, страцiлi не мы. Гэта — развiццё грамадства, якое часам адбываецца з-за прыняцця канкрэтных рашэнняў людзьмi, якiя, можа быць, iмгненна думаюць. Да прыкладу, у ХIХ стагоддзi iснавалi тры планы рэгенерацыi горада. Планавалася пашырыць вулiцы, замянiць радыяльную планiроўку на, скажам так, квадратна-перпендыкулярную. Дык я сёння скажу, што дзякуй Богу, што гэтыя планы не ажыццявiлiся. А то быў бы зусiм iншы Навагрудак.

— Некаторыя даследчыкi цытуюць Адама Мiцкевiча, што ён жыў у Навагрудку, невялiкiм гарадку, амаль вёсцы...

— I на гэтым абмяжоўваюцца. Але нiхто не даследаваў, якiм Навагрудак быў у часы Мiцкевiча ў параўнаннi з iншымi гарадамi. Гэту фразу, што Навагрудак — невялiкi гарадок, Мiцкевiч пiсаў, калi ўжо пабыў у Берлiне, Рыме, Парыжы. У параўнаннi з iмi Навагрудак што тады, што цяпер — канешне, невялiкi гарадок. А ў параўнаннi з суседнiмi нашымi гарадамi гэта быў цэнтр рэгiёна. Скажам, на той час, калi жыў Мiцкевiч, у нас было 5 касцёлаў, 6 манастыроў, 3 унiяцкiя царквы, сiнагога, мячэць. Быў трохпавярховы будынак ратушы з выявай гарадскога герба, гадзiннiкам. Не знойдзем мы пра гэта ў Адама Мiцкевiча i iншых аўтараў, якiя тады жылi i ўспрымалi гэта як само сабой зразумелае. Як i мы сёння жывём i не заўважаем нейкiх знешнiх прымет горада, якiя праз пэўны час могуць быць страчаны.

Дарэчы, кнiга «Адам Мiцкевiч i Навагрудчына» заснавана на пiсьмах паэта. Спроба выдаць яе некалькi гадоў назад скончылася тым, што рукапiс быў страчаны ў адным з паважаных ведамстваў. Але я працую над тым, каб кнiга ўбачыла свет. Чым яна адрознiваецца ад iншых падобных кнiг, якiя пiсалi пiсьменнiкi i лiтаратуразнаўцы? Iм прыходзiлася тлумачыць як бы за Мiцкевiча яго любоў да Радзiмы, апiраючыся на яго творы. Але ж тое самае тлумачэнне ёсць у пiсьмах Мiцкевiча. I нам не трэба выдумляць за яго, што ён меў на ўвазе, пiшучы, напрыклад, «Лiтва — мая Айчына», што i каму ён пiсаў пра Радзiму, жывучы за мяжой. Прычым, у адрозненне ад нейкiх грамадскiх дзеячаў, якiм Мiцкевiч, можа, нешта недагаворваў, брату Францiшку ён пiсаў як яно ёсць: «Ведай, брат, што ўся мая дзейнасць, якой я займаюся тут, пайшла з бацькоўскага дома». А пазней, за месяц да смерцi, ён пiсаў са Стамбула, што некаторыя вулiцы гэтага горада падобныя на вулiцы Навагрудка. Можа, яны не падобныя: Мiцкевiч жа больш чым 30 гадоў не быў у Навагрудку, пiшучы гэтыя радкi. Але ён усюды шукаў Радзiму, параўноўваў з ёй i Швейцарыю, i Стамбул, i iншыя мясцiны.

— Залы Дома-музея лiтаральна дыхаюць часам Мiцкевiча, хаця, на жаль, гэты будынак i не з’яўляецца яго родным бацькоўскiм домам...

— Гэты будынак у пачатку 1880-х гадоў згарэў у пажары. Тагачасны ўладальнiк аднавiў яго, ведаючы, што гэта дом Мiцкевiча. А другi раз будынак быў знiшчаны ў чэрвенi 1941 года трапiўшай у яго нямецкай авiябомбай. Да стагоддзя з дня смерцi Мiцкевiча ў 1955 годзе будынак аднавiлi ў даваенным выглядзе, але не ў такiм, як ён быў першапачаткова. I вось у 1990-91 гадах адбылася чарговая рэканструкцыя сядзiбы, пасля чаго яна набыла свой першапачатковы выгляд.

Чаму мы падышлi да думкi аб новай экспазiцыi? Па-першае, у 1990-я гады, пры незалежнай Беларусi, мы пачалi ўсведамляць Мiцкевiча i як свайго паэта, а не толькi як грамадскага дзеяча, рэвалюцыянера, на што рабiўся вялiкi акцэнт у савецкiя часы. Па-другое, да 200-годдзя з дня нараджэння Мiцкевiча ва ўсiм свеце адбылася вялiкая колькасць канферэнцый, з’явiлася шмат кнiг i артыкулаў, дзе можна ўбачыць новыя аспекты жыцця паэта. I, па-трэцяе, творчасць Адама Мiцкевiча цяпер вывучаецца ў беларускiх школах, чаго ў мае 70-я гады не было. Адпаведна, да нас вельмi часта прыязджаюць з усiх абласцей Беларусi, а найчасцей — з Вiцебшчыны i Мiншчыны. Актыўна працуюць турыстычныя фiрмы ў Оршы, Вiцебску, Барысаве, Слуцку. Добрыя кантакты склалiся ў нас таксама з турфiрмамi Варшавы, Беластока, Познанi... Напэўна, добрыя ўражаннi ад знаёмства з Радзiмай Адама Мiцкевiча i гiстарычным мiнулым Навагрудчыны прыцягваюць усё новых i новых гасцей. Летась у музеi пабывала 21 тысяча наведвальнiкаў.

Дык вось, рыхтуючы новую канцэпцыю экспазiцыi, мы зыходзiлi з таго, што перш за ўсё Дом-музей Адама Мiцкевiча павiнен быць домам. Наведвальнiк павiнен адчуваць, што ён прыйшоў у жывое памяшканне. З iншага боку, у музеi паказаны ўвесь жыццёвы шлях Мiцкевiча. Мы вырашылi ў кожнай зале зрабiць акцэнт на пэўную тэму. У першым, дзiцячым пакоi — тэма сям’i (партрэты бацькоў, братоў i звязаныя з iмi дакументы, а таксама вучобы. Другi пакой — кабiнет бацькi, трэцi — гасцiнны пакой, у якiм зроблены акцэнт на Шчорсах i Туганавiчах. Потым — знаходжанне ў Расii, увага на салоны, дзе быў Мiцкевiч. I апошняя, пятая зала прысвечана знаходжанню Мiцкевiча за мяжой, там акцэнт на Парыж, дзе ён жыў 20 гадоў, дзе ажанiўся i дзе нарадзiлася шасцёра ягоных дзяцей, выдаў кнiгу «Пан Тадэуш».

Адчуванне дома ў новай экспазiцыi паказана праз асоб, якiя звязвалi Адама Мiцкевiча з Радзiмай. Скажам, у папярэдняй экспазiцыi не было пра Храптовiча, хаця ягоная бiблiятэка аказала на Мiцкевiча вялiкi ўплыў. Змешчаны ў новай экспазiцыi i копii судовых спраў, якiя вёў бацька Адама Мiцкевiча, працуючы адвакатам. У асноўным ён займаўся абаронай дробных i сярэднiх шляхцiцаў, незаможных яўрэяў. Вялiкага дастатку не меў. Наадварот, пабудаваўшы на той час лепшы ў горадзе дом, ён яшчэ доўга, а пасля яго смерцi i жонка, выплачвалi за гэта даўгi.

— Мецэнаты ў музея ёсць?

— Пастаянных няма. Аднак летась нам на добрасуседскiх адносiнах дапамаглi i Навагрудская друкарня, i будаўнiча-мантажнае ўпраўленне, i вузел сувязi, i прадпрыемства электрасетак. Яны выканалi канкрэтную работу, якая нам была неабходна. Дарэчы, адкрыццё новай музейнай экспазiцыi стала ў Навагрудку сапраўдным святам горада. Раман Гарэцкi-Мiцкевiч, праўнук старэйшай дачкi Адама Мiцкевiча Марылi, якога мы запрасiлi, быў нават у нейкай разгубленасцi ад такой увагi да яго асабiста i ад таго, што тут такiя мерапрыемствы. Многiя гараджане, убачыўшы нашчадка Мiцкевiча, пайшлi з iм знаёмiцца, а дзяўчаты — наперабой фатаграфавацца.

— Вашы блiжэйшыя планы?

— Пакуль нiчога не шукаю за межамi Навагрудка. ... працаваць трэба. У прыватнасцi, запланаваны шэраг цiкавых выставак. Спадзяюся завяршыць кандыдацкую дысертацыю па гiсторыi Навагрудка ХIХ—ХХ стагоддзяў. У музей прыязджаюць цiкавыя людзi, якiх не сустрэнеш на iншай рабоце, i для мяне гэта вельмi важна. Можна знайсцi вялiкiя грошы, але не знайсцi таго задавальнення, якое чалавек атрымлiвае, працуючы ў музеi.